(2)
Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (archikolegiata łęczycka) – należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.
Arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina w 1141 rozpoczął na miejscu dawnego opactwa budowę kolegiaty. Prace nadzorował biskup płocki Aleksander z Malonne. Konsekracja kościoła odbyła się 21 maja 1161. Kościół jako patronów otrzymał – tak jak znajdujące się tu wcześniej benedyktyńskie opactwo – Najświętszą Marię Pannę i św. Aleksego. Od tego czasu w kolegiacie tumskiej odbyło się 21 synodów prowincjonalnych, nazywanych synodami łęczyckimi. Pierwszy z nich zwołano w 1181, ostatni odbył się w 1547.
Romańska budowla, zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, miała z założenia – prócz funkcji religijnych – charakter obronnej twierdzy. W 1241 oparła się najazdowi Tatarów, ale w Zielone Świątki 1293 (albo 1294) Litwini pod wodzą Witenesa zdołali ją zdobyć. Kilkanaście lat później, w 1306 Łęczycę najechali Krzyżacy, którzy wrócili tu raz jeszcze w 1331. Przez kilka dziesięcioleci kolegiata pozostawała zrujnowana.
Podczas późniejszych prac nad jej odbudową zacierano częściowo jej dotychczasowy romański charakter. Między innymi po pożarze w 1473, przy okazji zakończonej w 1487 kolejnej odbudowy pojawiły się zachowane do dziś, gotyckie ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych. W 1569 wybudowano przed wejściem głównym renesansową kruchtę – przedsionek osłaniający romański portal, w tym też czasie powstały we wnętrzu tynki z freskami.
W 1705 Łęczycę najechali Szwedzi, niszcząc przy tym także kolegiatę.
W latach 1765-1785 kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. W czasie przebudowy kolegiaty powstał stojący obok niej niewielki drewniany kościół św. Mikołaja.
W 1818 lub 1819 car Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i archikolegiata straciła swoją rangę. Od tego momentu aż do 1915 pozostawała kościołem parafialnym.
Podczas bitwy nad Bzurą we wrześniu 1939 w północnej wieży kolegiaty ukrył się niemiecki obserwator kierujący ogniem artylerii niemieckiej. Artyleria polska ostrzelała kościół, skutecznie likwidując ten punkt obserwacyjny, ale wieża uległa zniszczeniu, a w kościele powstał pożar. Po przejściowym zajęciu okolic Łęczycy przez Wojsko Polskie kolegiata zbombardowana została przez Luftwaffe, co spowodowało dalsze zniszczenia murów i stropów oraz kolejny pożar. Po ponownym wkroczeniu Niemców z kolegiaty zostały już tylko mury bez dachu. Resztki wyposażenia przysypane gruzem i odłamkami dachówek z dachu, który wpadł do wnętrza, splądrowano.
Dopiero w 1947 rozpoczęto powojenną odbudowę kościoła. Przez następne kilkanaście lat trwały prace budowlane. W nawie głównej dominuje obecnie styl romański, w nawach bocznych – gotyk. Strop nad nawą główną wykonany jest jednak z betonu. Rozwiązanie to stabilizuje ściany, zapobiegając zawaleniu się sędziwych murów.
W 800-lecie konsekracji pierwszej kościoła, które przypadło w 1961, poświęcono trzy ołtarze kościoła i przywrócono go do funkcjonowania.
