(2)
Ruiny starej walcowni
Stanisław Staszic jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego opracował plan budowy państwowego przedsiębiorstwa górniczego, przemysłu żelaza i materiałów budowlanych. Do jego realizacji doskonale nadawała się zasobna w surowce mineralne i lasy ziemia świętokrzyska. To ten obszar stał się miejscem realizacji gospodarczych planów Staszica- powtało Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Dokonała się na tym terenie przemiana – przekształcenie gospodarki feudalnej w kapitalistyczną.
W latach 1816-24 rozpoczęto realizację planu uprzemysłowienia doliny Kamiennej. Plan zakładał budowę kaskady energetycznej wód rzeki na odcinku od Wąchocka do Nietuliska. Przy każdym spiętrzeniu zbudowano w kolejności procesu technologicznego ciąg zakładów hutniczych i przetwórstwa żelaza. Centrum tego kombinatu stanowił zespół wielkiego pieca w Starachowicach, w Michałowie i Brodach powstały pudli garnie, a w Nietulisku zbudowano zakład walcowni profili drobnych i blach grubych.
Tak zorganizowany „ciągły zakład fabryk żelaza” stanowił formę przejściową kombinatu opartego jeszcze na technologiach hutniczych III generacji (węgiel drzewny, energia wodna, rozczłonowanie przestrzenne) – do organizacji nowoczesnego zakładu hutniczo- przetwórczego( koks i inne paliwa, koncentracja przestrzenna) IV generacji.
Zakład walcowni w Nietulisku Fabrycznym powstał w latach 1834-46 według projektu budowniczego Karola Knake . Jest to nie tylko zakład, ale także szeroko przestrzenne założenie urbanistyczne, bardzo starannie rozplanowane z osiedlem przemysłowym i układem wodnych urządzeń.
Na osi podłużnej, nazwanej produkcyjną , umiejscowiono zbiornik wodny, kanał i budynek walcowni. Na osi poprzecznej, nazwanej komunikacyjną, wzniesiono zabudowania fabryczne i osiedle mieszkaniowe ( dziś oddzielone drogą Starachowice – Ostrowiec). Na zabudowania fabryczne składają się : suszarnia na planie wydłużonego prostokąta, dwa budynki kontrolne, stajnia mała, budynek zarządu dyrekcji( obecnie szkoła), budynek stajni i magazyn wyrobów.
Osiedle mieszkaniowe wybudowane przy placu zamkniętym wielobocznie z promienistymi uliczkami rozchodzącymi się z niego. Domy były parterowe, kryte dachem dwuspadowym. Zbudowane z kamienia obiekty zakładu posiadały staranną architekturę o klasycystycznych formach.
Walcownia wyposażona była w dwa ciągi walcarek , nożyce do cięcia blach, tokarnię i piece grzewcze. Urządzenia napędzano za pomocą jednej z pierwszych zainstalowanych w Królestwie Polskim turbin wodnych i wielkiego śród biernego kola wodnego.
Zakład początkowo zatrudniał 150 osób i wyrabiał 120 tys. Cetnarów (ok. 4800 ton) żelaza walcowego rocznie.
Zahamowanie produkcji i upadek zakładu nastąpił po powodzi w 1903r. ,która zniszczyła zalew w Brodach i odcięła zakład od zasilania z rzeki Kamiennej. Oficjalnie zakład zamknięto w 1905r.
Dziś walcownia żelaza Nietulisku Fabrycznym jest zabytkiem techniki, w stanie trwalej ruiny o dużej wartości naukowej i randze dokumentu historycznego. Szczególna wartość posiada kompletnie zachowany historyczny układ wodny z ciekawym rozplanowaniem zasilania zbiornika oraz nigdzie indziej nie spotykanym rozwiązaniem szczegółowym w postaci przewału bocznego i najlepiej zachowane odcinki kanału żeglugowo – spławnego.
dodane na fotoforum:
