Mały Płock

W zachodniej części Wysoczyzny Kolneńskiej, nad rzeczką Czetną, wśród lasów, leży Mały Płock zwany dawniej Borowym lub Puszczańskim. Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z początków XV wieku. Mówią o napadzie Krzyżaków na wieś, spustoszeniu wsi, zabójstwie „sołtysa” i wielu innych mieszkańców. W owym czasie jest to wieś królewska założona przez księcia Janusza I w końcu XIV wieku, a położony na jej zachodnich krańcach, w zakolu rzeki, pierwotny gród, otaczająca go osada i cmentarzysko, już od dawna nie istnieją i powoli pogrążają się w zapomnieniu. Pod lasem góruje jedynie wyniosłe grodzisko, a wokół niego czarna, smolista ziemia.
Z czasem miejsce to powoli obrasta legendą. Miejscowa ludność opowiada o rycerzu w białym płaszczu, wyjeżdżającym nocą z bagien, na czarnym koniu i objeżdżającym wały grodu - może jakiś pokutujący Krzyżak. Wizytacje biskupie z 1609, 1693 i 1714 roku wspominają o drewnianym kościółku pod wezwaniem Św. Trójcy znajdującym się przy wałach grodu. Dziś już nikt nie pamięta o drewnianym kościółku i cmentarzysku jednak miejsce to nie jest orane, a legenda wspomina, że kiedy dziedzic kazał zaorać łąkę, skiby o zgrozo zaczęły się odwracać z powrotem. Przerażony oracz uciekł, zostawiając pług i konia. Nikt od tej pory nie ośmielił się orać łąki zwanej cmentarzyskiem.
Miejscowa ludność otacza pietyzmem to miejsce jak również grodzisko, na którym straszy nie tylko nocą konny rycerz, ale również w dzień kobiety narażone są na różnego rodzaju zwidy , a to studnia, z której bez końca wyciąga się wstążkę, a to różne omamy szczególnie groźne wtedy, gdy kobieta nie ma na sobie nic lnianego, również archeologom którzy przez dwa lata szukali bezowocnie studni przytrafiały się różne dziwne rzeczy na grodzisku. Tyle legendy, a fakty?
Gród i osada z cmentarzyskiem położone są około 800 m od dawnego dworu, na cyplu otoczonym z dwóch stron bagnistą doliną Czetny. Osada otacza gród od strony południowej i wschodniej Gołym okiem widać pierścieniowate grodzisko wysokie na 10 metrów i szerokie u podstawy na około 25m, wewnątrz znajduje się majdan otoczony z trzech stron głęboką kilkumetrowa suchą fosą. Jedynie od wschodu jest on połączony groblą z wałem. Tam pewnie było dawniej wejście do grodu. Jest jeszcze drugie wejście od strony rzeczki.
W miarę dokładne badania archeologiczne obejmowały jedynie majdan. Odkryto szczątki spalonej, piętrowej wieży mieszkalnej z kamiennym piecem, zapasami żywności i zapasem kamieni na wypadek oblężenia. W rozsypisku wieży znaleziono liczny materiał zabytkowy: pierścionek i zawieszkę z brązu, sprzączki! żelazne, noże, dłuta, szydła, osełki, odważniki ołowiane, igły żelazne wyroby z kości i rogu i bardzo liczną ceramikę. W pozostałej części majdanu znaleziono jedynie ślady po słupach i paleniska. Być może są to ślady licznych szop. Powierzchnia majdanu była utwardzona kamieniami. Badania archeologiczne pozwoliły datować podbudowanie grodu na połowę XII wieku na miejscu dawnej osady
Rewelacją archeologiczna okazała się osada. Jej początki sięgają X wieku. Rozwijała się ona do końca XIII wieku, kiedy wraz z całym zespołem osadniczym uległa zniszczeniu.
Osadę tą zamieszkiwali metalurdzy-kowale, którzy wytapiali z rudy darniowej żelazo, a następnie wyrabiali z niego broń, narzędzia, przedmioty codziennego użytku i ozdoby. Badania potwierdzają nowoczesną jak na owe czasu metodę produkcji żelaza, używano wapna do przyspieszania procesu wypalania. W trakcie prac wykopaliskowych znaleziono paleniska do wysięku żelaza, dysze do podwyższania temperatury wytopu, piece do wypalania wapna. Umiejętności kowali w osadzie nie ustępowały technice kowali z Gdańska, Nowogrodu czy Łęczycy. W tamtych czasach żelazo i wyroby z niego były bogactwem. Osada handlowała z Prusami, Rusią, Pomorzem. W osadzie zajmowano się także tkactwem, produkcja wyrobów z rogu, uprawą roli, hodowlą, rybołówstwem i myślistwem. Odkryto zachowane w dobrym stanie budynki mieszkalne, przemysłowe i gospodarcze z dużym materiałem archeologicznym.
A cmentarzysko?. Tam przeprowadzono tylko „szczątkowe” badania. Jest na łące wymienianej w legendach i wskazywanej przez mieszkańców, tej której od wieków do dziś nikt nie ma odwagi orać. Jest to z pewnością cmentarz przykościelny. Gdzieś tam w ziemi czekają na odkrywcę relikwie nieistniejącego kościółka. Cmentarz, który ma przynajmniej 2 fazy tą starszą do XIII wieku, przykrywa warstwa spalenizny i młodszą XV – XVII wieczną. Z tego też okresu pochodzi grób dwumetrowego mężczyzny pochowanego w dębowej trumnie. Wykop grobowy przecina warstwy zalegające nad starszym cmentarzem i zawiera ceramikę nowożytną.

Kościół pw. Znalezienia Krzyża Św. wybudowany w latach 1878-1881 r. Całkowicie zniszczony w czasie działań wojennych w 1915 r.
W kwietniu 1915 roku na jego wysokich wieżach Rosjanie ustawili ciężki karabin maszynowy ostrzeliwujący pruską piechotę atakującą rosyjskie okopy biegnące pomiędzy Małym Płockiem a Zalesiem. Generał Schmidt von Knobeldorff, dowódca 41 dywizji piechoty wydał rozkaz swojej artylerii – zniszczyć kościół. Baterię haubic ustawiono na wzgórzu naprzeciw dworu. Widok na kościół zasłaniał całkowicie las Oberlejtnant von Bardzki, Pomorzanin, dowódca baterii naprowadzany przez lotnika obserwatora zniszczył kościół w ciągu godziny. Bardzki otrzymał żelazny krzyż, za to, że dwa „identyczne” krzyże zwalił z wież kościelnych. Jak podają skrupulatni Niemcy pociski kosztowały 30tys marek. Kościół odbudowano w roku 1926.

https://www.garnek.pl/vinga