Cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja w Białowieży

Zgodnie z miejscowymi przekazami, już w XVII wieku istniała w Białowieży cerkiewka, która została spalona razem z wsią, podczas szalejącego w 1710 roku moru. Jedyną zachowaną po niej pamiątką ma być dzwon z 1661 roku, znajdujący się w kaplicy cmentarnej.
Nowa wzniesiona w 1793 roku cerkiew była drewniana, kryta słomą. Przez wiele lat pozostawała nie ukończona. W 1870 r. cerkiew była na tyle zniszczona, że postanowiono ją rozebrać. Wcześniej, bo w 1853 roku, staraniem wiernych wybudowano w Białowieży nową, drewnianą cerkiew. Po upływie zaledwie trzydziestu lat nowa cerkiew znajduje się w fatalnym stanie. Przechyliła się na bok tak, że ściany musiano podpierać drągami. Taką ją zastał 11 grudnia 1885 r. wielki książę Michał Mikołajewicz. Po powrocie do Petersburga rozpoczął starania o przyspieszenie budowy nowej, murowanej świątyni. Chylącą się ku upadkowi cerkiew rozebrano; materiał z niej przekazano parafii prawosławnej w Puchłach, gdzie wykorzystano go przy budowie kaplicy cmentarnej. Budowę cerkwi, zaprojektowanej przez wileńskiego architekta Pimienowa, rozpoczęto wkrótce po ruszeniu prac budowlanych przy pałacu. 20 sierpnia 1894 r. budowę wizytował fundator świątyni-car Aleksander III.

Aleksander III był tym, który zmienił własność Puszczy z państwowej na prywatną. W lipcu 1886 roku wyraził życzenie, by państwowe puszcze — Białowieska i Świsłocka zostały przekazane do dóbr apanażowych. W zamian zgodził się przekazać do majątku państwowego prawie tyle samo ziemi apanażowej w guberniach orłowskiej i symbirskiej. Wymiana trwała prawie dwa lata. Oficjalnie Puszczę Białowieską i Świsłocką włączono do prywatnych dóbr carskich i przekazano pod zarząd domen rodziny carskiej w dniu 18 września 1888 roku.

Nową cerkiew zbudowano z czerwonej cegły, wyrabianej na miejscu przez sprowadzonego z Górnego Śląska Niemca Juliusza Karola Millera . Posadowiono ją na fundamencie z ciosanych kamieni wyszukanych i zwiezionych z Puszczy Białowieskiej. Świątynię zwieńczyły dwie kopuły, z których jedną przeznaczono na dzwonnicę. Do pokrycia dachu użyto blachy pomalowanej na czarno. Ikonostas, wykonany z chińskiej porcelany, sprowadzono z Petersburga /jest to jedyny tego typu zabytek w Polsce/. Ostatecznie prace przy budowie i wystroju ukończono w 1897 roku.

W sierpniu 1915 prawosławną ludność Białowieży zmuszono do przesiedlenia w głąb Rosji /bieżeństwo/ Wywieziono wtedy większość wyposażenia cerkwi, w tym dzwon o wadze 125 kg. Trafił on do Niżnego Nowogrodu. Gdzie podobno do dzisiaj jest eksponowany w muzeum dzwonów. Ikonostas został pozbawiony ikon oraz wrót carskich i diakońskich.
Po ustaniu działań wojennych białowieżanie, zdziesiątkowani chorobami powrócili do mocno zniszczonych siedzib rodzinnych.
Już pierwszego dnia II wojny światowej, 1 września 1939, kiedy wczesnym rankiem nad Białowieżą przeleciały dwa samoloty niemieckie, zrzucając bomby, świątynia została znacznie zniszczona. Z dwóch bomb, które trafiły w cerkiew, jedna eksplodowała wewnątrz świątyni, druga na zewnątrz, tuż przy fundamencie. Całkowitemu zniszczeniu uległa ściana północna z przyległym sklepieniem. W pozostałych sklepieniach powstały znaczne pęknięcia. Wszystkie okna i drzwi, łącznie z ramami i framugami, zostały wyrwane. Odłamki bomby zniszczyły w 50% ikonostas. Zburzone zostały także cztery piece berlińskie.

Okres „władzy radzieckiej”, ze względu na wiadomy stosunek do religii, nie pozwalał na podjęcie starań o przeprowadzenie odbudowy cerkwi. Podjęto je podczas okupacji niemieckiej. Gdy nie powiodły się próby załatwienia sprawy u władz miejscowych, zostaje wysłana delegacja parafian do władz w Berlinie. Jan Smoktunowicz i Aleksy Wołkowycki ubrali się na tą okazję w zgrzebne, miejscowe stroje, na nogi zaś włożyli łapcie z łyka. Wyjazd zakończył się sukcesem. Zgodę na przeprowadzenie remontu świątyni wydał ponoć sam Hermann Göring.

Do prac remontowych przystąpiono 1 czerwca 1943 r. Malowidła ścienne i niektóre ikony odnowił malarz Teodor Gnicz. Naprawą ikonostasu zajmował się Kupryjan Lisicki, z kolei nowe wrota carski wykonał stolarz Anatol Charytonow. Remont cerkwi trwał około 4,5 miesiąca. Zakończyło go uroczyste wyświęcenie odnowionej świątyni 17 października 1943 r. Wzięli w nim udział przedstawiciele miejscowych władz niemieckich.
Okres okupacji niemieckiej zaznaczył się jednak tragicznymi wydarzeniami w historii Białowieży – był czasem masowych egzekucji okolicznej ludności. Jedno z miejsc straceń znajdowało się u wejścia na plac cerkiewny /dzisiaj znajduje się tu głaz z pamiątkową tablicą/. Na rosnących tutaj drzewach umieszczano szubienice, po czym wieszano na nich skazańców. Każda egzekucja odbywała się na oczach mieszkańców, których spędzano z całej Białowieży. Pierwszą egzekucję na drzewach przycerkiewnych przeprowadzono 9 września 1942 r. Miesiąc wcześniej na słupach telegraficznych, znajdujących się na rogu dzisiejszych ulic Waszkiewicza i Sportowej powieszono telegrafistę Konstantego Barmutę z żoną Lidią, mieszkających na stacji kolejek leśnych w Nieznanym Borze. Ciała ofiar zazwyczaj wisiały na miejscu straceń jakiś czas, po czym zdejmowano je i grzebano na miejscowym cmentarzu. Ostatnia egzekucja przed cerkwią odbyła się 17 września 1943 r. Ogółem powieszono tutaj ponad 90 osób.
W pierwszych latach po wojnie zostały namalowane obrazy wewnątrz kopuły i u jej podstawy. Cementowo-kamiennym murkiem odgrodzono plac cerkiewny od ulicy. W 1974 zakupiony został nowy dzwon. W latach 80. odnowione zostało wnętrze świątyni. Kolejne wielkie prace remontowe, podczas których m.in. wymieniono pokrycie dachowe, odmalowano cerkiew, odrestaurowano freski, miały miejsce w latach 90.


https://www.garnek.pl/vinga